25. Europa – rzeźba terenu

25 – EUROPA – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Europa – rzeźba terenu” ułatwi ci poznanie ukształtowania powierzchni tego kontynentu, jego linii brzegowej i sieci wodnej.

Omawiana mapa ma format dwa razy większy niż mapy świata, znajdujące się w pierwszym tomie atlasu. Po wyjęciu z teczki rozłóż planszę i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. Z prawej strony tytułu znajduje się kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 40 tysięcy kilometrów kwadratowych.

Pod tytułem znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 12 000 000 (jeden do dwunastu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 12 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 12 000 000 cm, czyli 120 km na powierzchni Ziemi. Obraz Europy na omawianej mapie jest dużo bardziej szczegółowy niż na mapach świata, znajdujących się w pierwszym tomie atlasu.

Poniżej skali umieszczono objaśnienia skrótów brajlowskich zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym. Nie wszystkie objaśnienia zmieściły się w kolumnie, po lewej stronie arkusza. Cztery skróty zostały objaśnione przy bliższym brzegu planszy, pod ramką mapy.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Jest to numer 25.

Nad numerem planszy znajdziesz w oddzielnej ramce małą mapę Polski w tej samej skali, co mapa Europy, tak abyś mógł porównać wielkość naszego kraju w stosunku do wielkości kontynentu. Podobne porównania znajdziesz na wszystkich mapach kontynentów.

Mapa jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie. Są to:

1. koło podbiegunowe północne – narysowane czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Koło podbiegunowe północne na omawianej mapie jest łukiem, który zaczyna się i kończy przy dalszej ramce mapy. Koło podbiegunowe północne nie jest opisane na mapie. Jego wartość to 66°33´ szerokości geograficznej północnej.

2. południk 0° – pokazany jest linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° jest linią prostą i biegnie pomiędzy dalszą i bliższą ramką mapy, po skosie, blisko środka mapy. Południk 0° jest opisany na mapie, przy dalszej ramce.

3. pozostałe południki i równoleżniki – pokazane są ciągłymi, czarnymi liniami. Równoleżniki na omawianej mapie są łukami i biegną od prawej do lewej ramki mapy. Południki są liniami prostymi ale nie równoległymi. Rozchodzą się jak promienie od dalszej do pozostałych linii ramki mapy. Wartości równoleżników i południków zostały podane przy dalszej i lewej ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Na obszarze Europy jest narysowana ciągłą linią. Natomiast na pokazanych na mapie obszarach, nie leżących w Europie, wybrzeże narysowano podwójną linią: ciągłą od strony oceanów i mórz, a kropkowaną od strony lądu. W druku barwnym linia jest granatowa.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy są pokazane na dwa sposoby. Małe wyspy oznaczono półokręgiem, położonym poziomo, z podstawą skierowana w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak się ma kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a wnętrze znaku ma kolor zależny od tego, jaka jest rzeźba terenu na wyspie. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka. Natomiast duże wyspy zaznaczono, tak jak lądy, linią brzegową i wypełniono fakturą, zależną od ukształtowania powierzchni wyspy. Część wysp i archipelagów jest opisanych skrótem dwuliterowym w brajlu, poprzedzonym, w przypadku wysp kluczem złożonym z punktu piątego, a w przypadku archipelagów z punktów drugiego i piątego. W druku barwnym wyspy i archipelagi opisano całą nazwą.

3. Rzeki są oznaczone ciągłą linią, w druku barwnym granatową. Część rzek jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego. W druku barwnym rzeki opisano całą nazwą.

4. Jeziora narysowano półokręgiem, położonym w poziomie, z podstawą skierowana w górę. Symbol jezior przypomina miseczkę i tak właśnie ma się kojarzyć – z misą jeziora. W druku barwnym obrys jest granatowy a środek jasnoniebieski. Część jezior jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego, piątego i szóstego. W druku barwnym jeziora opisano całą nazwą.

5. Przylądki oznaczono wypukłą, dużą czarną kropką. Nie są opisane na mapie.

6. Morza i oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu opisano je skrótem dwuliterowym. Morza są poprzedzone literą „m”, a oceany literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy.

   Ukształtowanie powierzchni kontynentu przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Niziny oznaczono wypukłą, gładką fakturą i kolorem zielonym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „n”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy nizin. Depresje przedstawiono fakturą, złożoną z poziomych, kropkowanych linii. W druku barwnym są ciemnozielone. Opisano je tak samo jak niziny.

2. Wyżyny pokazano fakturą, złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i kolorem żółtym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „w”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy wyżyn.

3. Góry oznaczono dużymi kropkami, układającymi się w linie, pokazujące przebieg pasm górskich. W druku barwnym góry oznaczono kolorem pomarańczowym. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy gór.

4. Najwyższy szczyt kontynentu oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym obwódka jest czarna a środek biały. Nie jest opisany na mapie.

   Fragmenty innych kontynentów (Azji i Afryki), które znalazły się na mapie, pozostawiono gładkie. W druku barwnym są szare. Opisano je całymi nazwami kontynentów zarówno w brajlu jak i w druku barwnym.

Opis treści mapy

Kształt kontynentu europejskiego jest bardzo złożony. Warto powoli czytać tę mapę, aby zapamiętać możliwie dużo szczegółów charakteryzujących nasz kontynent.

Zauważ, że Europa leży na północ od równika czyli na półkuli północnej oraz w znacznej części na wschód od południka 0°, a więc na półkuli wschodniej. Jej obszar prawie w całości znajduje się między kołem podbiegunowym północnym i zwrotnikiem Raka, co oznacza, że leży w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych.

Najdalej na północ wysuniętym punktem kontynentu jest, leżący w północnej części Półwyspu Skandynawskiego, przylądek Nordkinn (71° 08' N). Najdalej wysuniętym na południe punktem Europy jest przylądek Marroqui (35° 58' N), a przylądek Roca (9° 27' W), najdalej wysuniętym na zachód punktem kontynentu. Dwa ostatnie przylądki leżą na Półwyspie Iberyjskim.

Natomiast najdalej położonym na wschód miejscem w Europie jest ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68° 41' E). Znajduje się ono w północno-wschodniej części kontynentu, poza zasięgiem mapy.

Europa jest niewielkim kontynentem i jest większa tylko od Australii. Jej powierzchnia razem z półwyspami i wyspami wynosi około 10,5 mln km², co stanowi zaledwie 2 % powierzchni Ziemi. Mimo niewielkiej powierzchni, rozciągłość kontynentu jest duża i wynosi z północy na południe 5400 km, a ze wschodu na zachód – 4200 km.

Od wschodu kontynent europejski graniczy z Azją, ale jest to granica umowna. Przyjmuje się za nią linię biegnącą wzdłuż wschodnich podnóży gór Ural (gur) i Mugodżary, następnie wschodnim skrajem Niziny Nadkaspijskiej do Morza Kaspijskiego, a potem północnym podnóżem gór Kaukaz do Morza Czarnego. Europa wraz z Azją tworzy jeden wielki ląd zwany Eurazją. Jest to największy obszar lądowy na kuli ziemskiej o powierzchni około 55 mln km², co stanowi ⅓ powierzchni lądów.

Od północy oblewają Europę wody Oceanu Arktycznego. Na naszej mapie znajdziesz należące do niego Morze Norweskie (mnr). Natomiast od zachodu i południa kontynent europejski jest w zasięgu wód Oceanu Atlantyckiego (oat). Należą do niego morza takie jak: Morze Bałtyckie (mbł) i Morze Północne (mpn), które leżą w środkowej części oraz Morze Śródziemne i Morze Czarne na południu Europy.

Morze Śródziemne łączy się z Oceanem Atlantyckim wąską Cieśniną Gibraltarską, a z Morzem Czarnym cieśninami Bosfor i Dardanele. Natomiast Morze Bałtyckie, nad którym leży Polska, połączone jest z Morzem Północnym cieśninami Wielki Bełt, Mały Bełt oraz Kattegat i Skagerrak.

Linia brzegowa Europy jest bardzo urozmaicona. Aż 25% powierzchni kontynentu zajmują, wcinające się głęboko w morza, półwyspy oraz tysiące większych i mniejszych wysp. Największym półwyspem jest Półwysep Skandynawski (psn), sięgający daleko na północ, aż za koło podbiegunowe północne. Ma bardzo charakterystyczny kształt podobny do psa. Półwysep ten zamieszkuje ludność trzech państw: Norwegii, Szwecji i Finlandii.

Drugim pod względem powierzchni w Europie jest Półwysep Iberyjski (pib). Znajduje się w południowo-zachodniej części Europy i ma kształt zbliżony do kwadratu. Leżą na nim dwa państwa: Hiszpania i Portugalia.

Na południu, nad Morzem Śródziemnym znajdują się półwyspy: Apeniński (w kształcie buta) i Bałkański. Półwyspy te nie są opisane na mapie.

Największa wyspa Europy to Wielka Brytania z państwem o tej samej nazwie. Na zachód od niej znajdziesz wyspę Irlandię, a na północ archipelagi skalistych wysp: Hebrydy (he), Szetlandy (sz) i Wyspy Owcze. Druga pod względem powierzchni wyspa Europy, Islandia leży dość daleko od jej wybrzeży, przy północnym kole podbiegunowym. Znajdziesz ją w lewej dalszej części mapy.

Do Europy należą również wyspy znajdujące się na Oceanie Arktycznym. Są to Nowa Ziemia oraz archipelagi Svalbard i Ziemia Franciszka Józefa. Nie znajdziesz ich na naszej mapie, ale warto o tym wiedzieć, że tak daleko na północy jest jeszcze Europa. Natomiast na Morzu Norweskim, będącym częścią Oceanu Arktycznego, znajdziesz przy Półwyspie Skandynawskim archipelag o nazwie Lofoty (lo).

Jednak największe skupisko wysp znajduje się w południowej części Europy, na Morzu Śródziemnym. Zaczynając od zachodu znajdziesz archipelag Baleary (ba). Na wschód od niego leży wyspa Sardynia. Na północ od Sardynii, u wybrzeży Półwyspu Apenińskiego znajduje się Korsyka (kk). Na południe od Półwyspu Apenińskiego leży Sycylia (sy) i Malta. Kierując się na wschód od Sycylii i Malty, znajdziesz Półwysep Bałkański, a na południowy wschód od niego Kretę (kr) oraz dwa nie opisane na mapie archipelagi wysp greckich.

Europa ma urozmaiconą rzeźbę terenu. Najniżej położony punkt kontynentu leży 28 metrów poniżej poziomu morza, a najwyższy szczyt Europy Mont Blanc (czytaj mą blank), znajdujący się w Alpach, mierzy 4807 m nad poziomem morza.

Najwyższe łańcuchy górskie w Europie leżą na południu kontynentu. Są to, zaczynając od zachodu: Góry Betyckie (gbt) i Pireneje (gpr), leżące na Półwyspie Iberyjskim. W środkowej części kontynentu znajdziesz Alpy (gal), z najwyższym szczytem Europy Mont Blanc. Na wschód od Alp leżą Karpaty (gkp) tworzące charakterystyczny łuk. Na południu, na Półwyspie Apenińskim leżą Apeniny (gap). Górzysty charakter ma również Półwysep Bałkański, leżący na południowym wschodzie Europy. Wracając na północ, na Półwyspie Skandynawskim również znajdziesz góry – Góry Skandynawskie (gsn). Na wschodzie kontynentu, wzdłuż granicy z Azją, rozciągają się góry Ural o niemal południkowym przebiegu.

Niziny zajmują prawie 3/4 powierzchni kontynentu europejskiego i ciągną się szerokim pasem od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, przez obszar Francji, Niemiec i Polski aż po największą z nich – Nizinę Wschodnioeuropejską (nwe), zajmującą północno-wschodnią część Europy. Na jej obszarze znajdują się faliste wyżyny, położone między rzekami Dnieprem i Wołgą oraz rozległa Nizina Nadkaspijska (nks), leżąca nad słonym jeziorem zwanym Morzem Kaspijskim. To największe jezioro świata jest bezodpływowe. 50% powierzchni Niziny Nadkaspijskiej stanowi depresja. Jest to największy w Europie i Azji obszar położony poniżej poziomu morza. W południowej części Europy znajdują się mniejsze obszary nizinne: Nizina Padańska na południe od Alp oraz Nizina Węgierska i Nizina Wołoska, położone nad Dunajem. Te niziny nie są opisane na mapie.

Na południe od głównego pasa nizin znajdują się obszary wyżynne. Zajmują prawie całe południe Europy. Znajdziesz je na Półwyspie Iberyjskim oraz wokół głównych pasm górskich. Najważniejsze z nich to Masyw Centralny we Francji, Wyżyna Bawarska u północnych podnóży Alp, Wyżyna Wołyńsko-Podolska na Ukrainie oraz Wyżyna Środkoworosyjska (wsr) we wschodniej części Europy. Masyw Centralny i Wyżyna Bawarska nie są opisane na mapie.

Dość duża ilość opadów w ciągu roku oraz urozmaicona rzeźba terenu kontynentu europejskiego wpływa na bogatą sieć rzeczną i liczne jeziora. Rzeki europejskie odprowadzają swoje wody w większości do Oceanu Atlantyckiego, ale też znaczna część rzek nie ma odpływu do żadnego z oceanów. Przykładem jest najdłuższa rzeka Europy Wołga (wo) (3530 km), która wpada do bezodpływowego Morza Kaspijskiego. Biegnie ona prawie w całości przez obszary nizinne wschodniej Europy.

Największe rzeki Europy, które zostały opisane na naszej mapie to, zaczynając od zachodu:

1. Loara (lo) (1020 km) – płynąca we Francji. Jej ujście znajdziesz u wschodnich wybrzeży Zatoki Biskajskiej;

2. Ren (re) (1320 km) – początek tej rzeki znajdziesz w pobliżu źródeł Dunaju czyli w Alpach, a ujście przy brzegach Morza Północnego;

3. Dunaj (dj) (2858 km), który płynie przez kilka krajów europejskich, aby zakończyć swój bieg w Morzu Czarnym;

4. Wisła (ws) (1047 km) – ma źródła w Karpatach a ujście w Morzu Bałtyckim;

5. Dniepr (dp) (2145 km) – wpada od północy do Morza Czarnego;

6. Dwina (dw) (743 km) – płynie w północnej części Niziny Wschodnioeuropejskiej i wpada do Morza Białego (nie opisanego na mapie);

7. Peczora (pe) (1809 km) – wpada na północy Europy do Morza Barentsa i jest jedną z tych rzek, które zamarzają nawet na kilka miesięcy w ciągu roku.

   Największe skupiska jezior w Europie występują w rejonie Morza Bałtyckiego. Jeziora te powstały podczas zlodowacenia, które objęło tę część kontynentu. Pojezierza znajdują się w południowej części Półwyspu Skandynawskiego (Pojezierze Fińskie) oraz wzdłuż wschodnich (Pojezierze Wileńskie) i południowych (Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Mazurskie) wybrzeży Morza Bałtyckiego. Pojezierza nie są opisane na mapie. Liczne jeziora pochodzenia lodowcowego znajdują się także w Alpach i u ich podnóża.

   Największym jeziorem w Europie jest Jezioro Ładoga (18100 km2), leżące w północno-wschodniej części kontynentu, na wschód od Morza Bałtyckiego.

Po zakończeniu czytania złóż planszę i uważnie schowaj ją do teczki.