13. 1990–1993 POLSKA W EUROPIE ŚRODKOWO – WSCHODNIEJ
13. POLSKA W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
W 1985 r. do władzy w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich doszedł Michaił Gorbaczow. Zapoczątkowana przez niego polityka przemian (pierestrojka) miała wzmocnić słabnący blok państw socjalistycznych. Reformy jednak nie tylko nie naprawiły systemu komunistycznego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, ale wręcz przyspieszyły jego upadek, a ZSRR nie miał możliwości zahamowania tego procesu.
W Polsce sytuacja społeczna i gospodarcza zmusiła władze komunistyczne do dialogu z opozycją. W wyniku ustaleń przyjętych podczas obrad w ramach tzw. Okrągłego Stołu, w czerwcu 1989 r. odbyły się częściowo wolne wybory parlamentarne. Zakończyły się one klęską Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która wprawdzie wraz z satelickim Stronnictwem Demokratycznym (SD) i Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym (ZSL) zdobyła większość, ale nie dała rady sformować rządu. We wrześniu 1989 r. powstał gabinet powołany przez opozycję solidarnościową w koalicji z SD i ZSL. Na jego czele stanął Tadeusz Mazowiecki, pierwszy od kilku dziesięcioleci szef rządu nie będący komunistą. W grudniu sejm odrzucił wprowadzoną w 1952 r. nazwę Polska Rzeczpospolita Ludowa i przywrócił określenie Rzeczpospolita Polska.
Do odrzucenia systemu komunistycznego doszło również na Węgrzech. W maju 1989 r. od władzy został odsunięty János Kádár [Janosz Kadar], pierwszy sekretarz Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. W październiku prezydent Węgier Mátyás Szűrös [Maciasz Syrosz] ogłosił odejście od nazwy Węgierska Republika Ludowa i zapowiedział przeprowadzenie wolnych i demokratycznych wyborów. Odbyły się one w marcu 1990 r.
Podobne wydarzenia rozegrały się w Bułgarii. W listopadzie 1989 r. władzę utracił sekretarz generalny Bułgarskiej Partii Komunistycznej i faktyczny wieloletni przywódca Ludowej Republiki Bułgarii Todor Żiwkow. Wolne wybory odbyły się w czerwcu 1990 r. W Czechosłowacji wystąpienia przeciw władzy komunistycznej zapoczątkowała w listopadzie 1989 r. wielka demonstracja studencka w Pradze. Czeskie ugrupowania opozycyjne połączyły się w Forum Obywatelskie, które wielkimi manifestacjami i strajkiem generalnym wymusiło powołanie koalicyjnego rządu. W grudniu komunistyczny prezydent Gustáv Husák podał się do dymisji, a jego miejsce zajął wybrany przez parlament opozycyjny działacz, dramaturg i pisarz Václav Havel.
Jedynie w Rumunii nie udało się uniknąć rozlewu krwi. W grudniu 1989 r. pierwsze demonstracje na rozkaz komunistycznego dyktatora Nicolae Ceaucescu zostały brutalnie spacyfikowane przez tajną policję Securitate. Doprowadziło to do kolejnych wystąpień, które przekształciły się w rewolucję. Po stronie żądających wolności Rumunów stanęło wojsko. Ceaucescu udało się wprawdzie uciec z Bukaresztu, ale wkrótce został schwytany i po krótkim procesie rozstrzelany.
Wydarzenia, które miały miejsce w krajach bloku wschodniego, nazwano jesienią ludów. Nie ominęły one również Niemiec. W październiku w Niemieckiej Republice Demokratycznej odsunięto znienawidzonego przywódcę Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności Ericha Honeckera, a w listopadzie otworzono granice pomiędzy obu państwami niemieckimi. Wywołało to wybuch radości Niemców, a w Berlinie doprowadziło do spontanicznego burzenia muru dzielącego miasto i będącego symbolem podziału narodu niemieckiego. W 1990 r. rozpoczęły się rozmowy na temat zjednoczenia obu państw niemieckich. Wzięli w nich udział nie tylko Niemcy,ale i dyplomaci Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Wielkiej Brytanii i Francji, czyli państw zwycięskich w II wojnie światowej. We wrześniu 1990 r. w Moskwie zostało podpisane stosowne porozumienie i 3 października nastąpiło połączenie Republiki Federalnej Niemiec z Niemiecką Republiką Demokratyczną.
Jedynym państwem komunistycznym w Europie Środkowo-Wschodniej pozostał w 1990 r. Związek Radziecki. Wprawdzie Gorbaczow nie zamierzał pozwolić na odejście od socjalizmu. Jednak wydarzenia w Europie odbiły się szerokim echem i w ZSRR, wyzwalając w wielu zamieszkujących go narodach pragnienie wolności i suwerenności. Najwcześniej prawa do samostanowienia zaczęły się domagać narody Litwy, Łotwy i Estonii czyli państw siłą przyłączonych do ZSRR w 1940 r. Do wystąpień narodowościowych dochodziło również w Kazachstanie, Tadżykistanie, Gruzji, Armenii, Azerbejdżanie.
Chcąc wzmocnić swoją pozycję, Gorbaczow zdecydował o powstaniu urzędu prezydenta ZSRR, na który został wybrany w 1990 r. Nie powstrzymało to jednak procesu systematycznego rozpadu państwa. Parlamenty poszczególnych republik radzieckich uchwalały ustawy o pierwszeństwie prawa republiki nad prawem związkowym, a Litwa, Łotwa i Gruzja otwarcie ogłosiły swą niepodległość. W tej sytuacji grupa komunistycznych przywódców zdecydowała się na wykorzystanie wojska, obalenie Gorbaczowa i wprowadzenie w ZSRR stanu wyjątkowego (sierpień 1991). Pucz zakończył się jednak niepowodzeniem i tylko przyspieszył rozwiązanie ZSRR. Jeszcze w sierpniu 1991 r. niepodległość ogłosiła Federacja Rosyjska.
W grudniu 1991 r. przedstawiciele Rosji, Ukrainy i Białorusi spotkali się w Puszczy Białowieskiej i ostatecznie zdecydowali o rozwiązaniu ZSRR. Dnia 1 stycznia 1992 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich przestał istnieć.
W tym samym roku zapadła również decyzja o losie Czechosłowacji. Próba ratowania jedności poprzez przekształcenie kraju w państwo związkowe Czecho-Słowację nie zadowoliło ani Czechów, ani Słowaków. Dlatego ostatecznie utworzono dwa państwa: Republikę Czeską i Słowację. Podział przebiegł sprawnie i pokojowo, a nowe państwa rozpoczęły samodzielny byt od 1 stycznia 1993 r.
Dla Polski zmiany w państwach sąsiedzkich oznaczały zmiany na granicach. Zamiast trzech państw (Niemiec, Czechosłowacji i ZSRR) od 1 stycznia 1993 r. sąsiadami Polski zostało siedem państw: Niemcy, Czechy, Słowacja, Ukraina, Białoruś, Litwa i Rosja.