4. POLSKA I LITWA ZA PIERWSZYCH JAGIELLONÓW 1386-1466

Wejście na polski tron Ludwika Andegaweńskiego rozczarowało Polaków. Władca większość czasu spędzał w swojej ojczyźnie, pozwalając, aby w jego imieniu rządy sprawowała jego matka Elżbieta (córka Władysława Łokietka, siostra Kazimierza Wielkiego). Ludwik, podobnie jak Kazimierz Wielki, nie miał jednak męskiego potomka, dlatego dołożył wielu starań, aby zapewnić tron swoim córkom. Aby uzyskać zgodę polskiej szlachty na sukcesję córki, zdecydował się w 1374 r. wydać przywilej generalny, w którym obniżył płacone przez polską szlachtę podatki, zobowiązał się, że nie będzie nakładał nowych świadczeń bez zgody rycerstwa oraz zwolnił rycerstwo z obowiązku budowy twierdz (przywilej koszycki).

Ludwik zmarł w 1382 r., ale dopiero dwa lata po jego śmierci jego młodsza córka, Jadwiga, zasiada na polskim tronie. W chwili przybycia do Krakowa młoda królowa miała zaledwie 10 lat, była już jednak zaręczona z austriackim księciem Wilhelmem Habsburgiem. Związek ten, ważny z węgierskiego punktu widzenia, był jednak niekorzystny dla Polski. Nie wzmacniał pozycji Polski w Europie, ani nie otwierał perspektyw na nowe zdobycze. Dlatego krakowscy możni zmusili Jadwigę do zerwania zaręczyn i wybrali na jej męża władcę Wielkiego Księstwa Litewskiego – Jagiełłę. Wielki Księstwo Litewskie było ostatnim pogańskim państwem w Europie. W XIV w. Litwini wykorzystali osłabienie tatarskiej Złotej Ordy i podbili zajmowane przez nią ziemie ruskie. Podbój Rusi doprowadził jednak do konfliktu z Polską i Węgrami, zwłaszcza po zajęciu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej. Jednocześnie pogańska Litwa stała się celem ataków krzyżackich. Wyprawy rycerzy zakonnych (rejzy) na północne ziemie litewskie pustoszył kraj, a władcom Litwy z coraz większym trudem przychodziło odpieranie tych ataków, zwłaszcza że często sami prowadzili ze sobą walki o władzę.

Jednym z władców litewskich był Jagiełło. W 1382 r. został on wielkim księciem. Chcąc zakończyć wojny domowe oraz uchronić swój kraj przed krzyżackimi najazdami, zdecydował się zawrzeć sojusz z Polską i poślubić Jadwigę. W 1385 r. w litewskim Krewie podpisano akt, w którym 35-letni wielki książę zobowiązał się przyjąć wraz ze swoimi poddanymi chrzest w obrządku łacińskim oraz przyłączyć Litwę do Polski. Podpisanie unii miało przynieść obu krajom wymierne korzyści, kończyło bowiem spór o tereny Rusi Halickiej. Najważniejszym było połączenie sił przeciw zakonowi krzyżackiemu. Chrzest, który miała przyjąć Litwa, wytrącał Krzyżakom argument do najazdów, a Polska zyskiwała cennego sojusznika w ewentualnej walce o odzyskanie Pomorza
Gdańskiego.

W 1386 r. Jagiełło przyjechał do Krakowa, przyjął chrzest i, po ślubie z Jadwigą, został koronowany na króla Polski. Na chrzcie władca przyjął imię Władysław. W następnym roku rozpoczęła się chrystianizacj Litwy. Dla zakonu krzyżackiego był to dotkliwy cios, bowiem wraz z chrztem ostatniego państwa pogańskiego w Europie jego istnienie traciło rację bytu. Zakon czynił zatem wszystko, aby podważyć wiarygodność chrztu Litwy i przekonywał władców europejskich, że państwo to nadal pozostaje pogańskie. Chcąc osłabić pozycję Jagiełły, Krzyżacy zawarli sojusz z ambitnym bratem stryjecznym wielkiego księcia – Witoldem, jednak plan skłócenia obu książąt ostatecznie zakończył się niepowodzeniem. Witold zerwał współpracę z Krzyżakami i pojednał się z Władysławem Jagiełłą. W zamian otrzymał dożywotni tytuł wielkiego księcia litewskiego, co oznaczało uznanie odrębności Litwy w ramach unii z Polską.

Na początku XV w. doszło do zaognienia sytuacji pomiędzy państwami jagiellońskimi a zakonem. Na zajętej przez Krzyżaków Żmudzi wybuchło powstanie, które otrzymało wsparcie Witolda. Wobec groźby zaatakowania Litwy przez Krzyżaków, Jagiełło ostrzegł wielkiego mistrza, że Polska nie będzie stać biernie i wesprze Litwinów w walce. Krzyżacy zdecydowali się zatem zaatakować pierwsi i w 1409 r. uderzyli na Polskę. Ich pierwszym łupem padła ziemia dobrzyńska. Do decydującego starcia doszło jednak dopiero w roku następnym. Tym razem połączone siły polsko-litewskie weszły na teren państwa zakonnego. Celem wyprawy był Malbork. Wielki mistrz, Ulrich von Jungingen, na czele całej armii zakonu, zagrodził drogę wojskom Jagiełły i Witolda pod wsią Grunwald. Dnia 15 lipca 1410 r. doszło tu do jednej z największych bitew średniowiecznej Europy. Zakończyła się ona pogromem sił krzyżackich. W boju padł wielki mistrz i większość starszyzny zakonu. Po bitwie wojska unii jagiellońskiej dotarły pod Malbork. Stolica zakonu była jedną z najpotężniejszych twierdz w Europie i jej zdobycie nie udało się. W 1411 r. podpisano zatem w Toruniu traktat pokojowy, który przywracał Polsce ziemię dobrzyńską, a Litwie oddawał Żmudź. Krzyżacy musieli też wypłacić w ramach odszkodowania ogromną kwotę 100 tys. kop groszy praskich.

Państwo krzyżackie po klęsce grunwaldzkiej nie powróciło już do dawnego znaczenia. Tymczasem unia polsko-litewska w 1413 r. została odnowiona na nowych warunkach. Na mocy postanowień aktu podpisanego w Horodle została zagwarantowana odrębność Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozwoliło to jeszcze za życia Jagiełły trzykrotnie przystąpić do wojny z Krzyżakami, ale zmagania te nie przyniosły istotnych zmian traktatu toruńskiego z 1411 r.

Dopiero w połowie XV w. doszło do kolejnej wielkie wojny z zakonem. Polską rządził już wówczas młodszy syn Władysława Jagiełły – Kazimierz Jagiellończyk. Okazją do wznowienia działań był wewnętrzny kryzys państwa krzyżackiego i bunt poddanych zakonu – szlachty i mieszczan pruskich, w większości potomków osadników sprowadzonych w XIII w. przez Krzyżaków. Założyli oni tzw. Związek Pruski, który przeciwstawił się zwiększaniu podatków, i żądali identycznych przywilejów, jakie miały szlachta i mieszczaństwo w krajach sąsiednich. Kiedy Krzyżacy zdecydowali się zlikwidować Związek, jego członkowie zwrócili się do króla Polski o pomoc. W odpowiedzi w 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk wydał akt przyłączenia Prus do Polski i ogłosił rozpoczęcie wojny z zakonem. Przeszła ona do historii pod nazwą wojny trzynastoletniej. Polska przystąpiła do niej samodzielnie, bez wsparcia ze strony Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Pierwsze walki przyniosły Polakom porażki (m.in. w bitwie pod Chojnicami w 1454 r.). Dopiero w kolejnych latach szala zwycięstwa przechyliła się na stronę polską. Było to możliwe dzięki finansowemu wsparciu, jakiego Kazimierzowi Jagiellończykowi udzieliły miasta pruskie. Pozwoliło to Polakom wystawić silną zaciężną armię, opanować Malbork (1457) pokonać wojska krzyżackie w bitwie pod Świecinem (1462).

Pokonany zakon poprosił o pokój. Zawarto go w Toruniu w 1466 r. Na jego mocy do Polski powróciło Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska i ziemia michałowska. W granice państwa polskiego wcielono też Żuławy z Malborkiem i Warmię. Ziemie te nazwano Prusami Królewskimi. Reszta państwa krzyżackiego – zwana teraz również Prusami Krzyżackimi – została lennem Polski. Wobec utraty Malborka wielki mistrz musiał przenieść swoją stolicę do Królewca.

Wojna trzynastoletnia uczyniła z Polski najsilniejsze państwo Europy Środkowej, a Jagiellonowie wyrośli na jedną z czołowych dynastii europejskich. Dzięki polityce dynastycznej prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka przedstawiciele tej dynastii pod koniec XV w. zasiadali na tronach Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Czech oraz Węgier.