2. POLSKA BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO 1102-1138

W 1079 r. na tronie w Krakowie zasiadł książę Władysław I Herman. W dość niejasnych okolicznościach zastąpił on swojego starszego brata – króla Bolesława II Szczodrego, zwanego też Śmiałym (około 1040-1081, książę Polski od 1058, król od 1076). Bolesław został wygnany z Polski po skazaniu na śmierć biskupa krakowskiego Stanisława. Powodów, dla których władca wydał taki wyrok, nie znamy. Nie wiemy też, w jaki sposób doszło do wygnania króla. Być może stała za tym grupa możnych, której nie podobał się wzrost znaczenia Piastów i której bunt zmusił króla do opuszczenia kraju. Nie można także odrzucić hipotezy, że za wygnaniem władcy stali monarchowie państw sąsiednich. Bolesław, zwolennik papiestwa w trwającym akurat sporze między cesarzem a papieżem o inwestyturę, był bowiem jednym z najgroźniejszych przeciwników cesarza.

Władysław Herman obejmując władzę, liczył około 36 lat. Podczas panowania swojego starszego brata prawdopodobnie sprawował władzę na Mazowszu. Aż do śmierci jego ulubioną siedzibą był Płock, który zresztą w 1075 r. uzyskał rangę siedziby kolejnego biskupstwa. Po objęciu przez Władysława władzy nad całą Polską, Płock praktycznie zaczął pełnić rolę stolicy kraju.

Książę całkowicie odszedł od polityki, którą prowadził jego brat Bolesław. Wielu historyków widzi w tym jeden z dowodów na to, że Władysław miał związek z obaleniem brata. Książę nie sięgnął po koronę królewską i uznał uległość Polski wobec Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Przejawiło się to między innymi poparciem cesarza w sporze z papiestwem.

Jednym z najbliższych współpracowników księcia by wojewoda (palatyn) Sieciech. Z czasem pozycja Sieciecha umocniła się tak bardzo, że praktycznie przejął rządy w państwie. Wzbudziło to obawy innych możnowładców (zwłaszcza ze Śląska), którzy doprowadzili do buntu wobec wszechwładnego wojewody. Na czele opozycji stanęli synowie Władysława Hermana – przyrodni bracia Zbigniew i Bolesław.

Zbigniew urodził się prawdopodobnie po 1070 r. z pierwszego małżeństwa Władysława Hermana. Związek ten nie był jednak uznawany przez Kościół. Po śmierci matki Zbigniewa, Władysław ożenił się ponownie, a syna wysłał do klasztoru w Saksonii. Stamtąd porwali go śląscy możni i postawili na czele opozycji. Doprowadziło to do wybuchu wojny domowej, w której siły wierne Hermanowi i Sieciechowi rozbiły buntowników w bitwie nad jeziorem Gopło (1096). Zbigniew nie został jednak ukarany za bunt, bowiem uzyskał wsparcie biskupów, ze zdaniem których Władysław musiał się liczyć.

Przyrodni brat Zbigniewa – Bolesław – zwany potem Krzywoustym (być może z powodu zamiłowania do "krzywej mowy", czyli kłamstwa) – otrzymał imię po stryju Bolesławie Szczodrym i po wielkim prapradziadku, czyli Bolesławie Chrobrym. Urodził się w 1086 r. W chwili buntu przeciw Sieciechowi był więc nieletni. Mimo to był cennym sojusznikiem dla przyrodniego Zbigniewa i wspierających go możnych. Bracia porozumieli się i wystąpili razem przeciw ojcu i palatynowi. W tej sytuacji książę Władysław zdecydował się dojść do porozumienia z synami. Wypędził Sieciecha, a kraj podzielił pomiędzy siebie i synów. Zbigniew otrzymał we władanie Wielkopolskę, Kujawy oraz ziemię sieradzką i łęczycką. Bolesław przejął Śląsk i Małopolskę. Herman zatrzymał dla siebie Mazowsze, ze swoim ulubionym Płockiem, oraz władzę zwierzchnią nad krajem.

Taki podział Polski nie utrzymał się jednak długo. W 1102 r. zmarł Władysław Herman. Mazowsze przypadło w udziale Zbigniewowi, który coraz częściej popadał w konflikt z młodszym bratem. To, że godził się na zależność swojej dzielnicy od cesarstwa oraz przyjazne kontakty z pogańskimi Pomorzanami, odwróciło od niego sympatię możnych i pozbawiło wsparcia biskupów.

Bolesław okazał się zdolniejszym i bardziej wojowniczym władcą. Nie zważając na Zbigniewa, rozpoczął wyprawy na Pomorze, co przyniosło mu uznanie rycerstwa, dla którego najazdy te były okazją do zdobycia bogatych łupów. W wyprawach tych widziano również szansę na podbój Pomorza, a w konsekwencji jego ponowną chrystianizację. Bolesław zawarł również sojusz z Rusią oraz Węgrami.

W 1106 r., wykorzystując wsparcie wojsk ruskich i węgierskich, Bolesław zaatakował ziemie brata, wszczynając kolejną wojnę domową. Pokonany Zbigniew musiał uchodzić z kraju. Bolesław stał się jedynym władcą Polski. Jednak wypędzenie brata nie oznaczało końca walki. Zbigniew udał się na dwór cesarski z prośbą o pomoc w odzyskaniu dziedzictwa. Dla cesarza Henryka V udzielenie pomocy wygnanemu księciu było dobrym powodem do podporządkowania sobie Polski. W 1109 r. wojska niemieckie, wsparte posiłkami z Czech, wkroczyły na polski Śląsk. Bolesław, zaangażowany w walkach na Pomorzu, nie mógł od razu stawić czoła najeźdźcy. Zalecił jednak, aby śląskie grody stawiły twardy opór. Rozkaz księcia został wykonany – Niemcom nie udało się, mimo zaciekłych szturmów, opanować żadnego z obleganych grodów: Bytomia Odrzańskiego, Głogowa i Wrocławia. Do legendy przeszła dzielna obrona Głogowa, którego obrońcy nie zawahali się strzelać do przywiązanych do machin oblężniczych swoich bliskich, wziętych wcześnie przez Henryka V w charakterze zakładników.

Udana obrona grodów pozwoliła Bolesławowi na podjęcie działań. Wobec niemieckiej przewagi przyjęły one charakter wojny podjazdowej – Bolesław atakował nieustannie mniejsze oddziały wroga, odcinał je od żywności, atakował z nocy. Unikał jednak walnej bitwy. Taktyka ta przyniosła zwycięstwo i wróg opuścił ziemie polskie.

W 1111 r. Bolesław zgodził się na powrót Zbigniewa do kraju, gwarantując mu pełne bezpieczeństwo i oferując we władanie ziemię sieradzką. Książę złamał jednak dane słowo – kazał pojmać brata, oskarżył o zdradę i oślepił. Zbigniew zmarł. Okrutny czyn spotkał się z potępieniem wielu możnych, a arcybiskup gnieźnieński obłożył władcę klątwą kościelną. Książę, pamiętając o losie swojego stryja Bolesława Szczodrego i nie chcąc dopuścić do powstania opozycji możnowładztwa, zdecydował się odbyć publiczną pokutę. Odtąd jednak niepodzielnie rządził już państwem.

Głównym celem Bolesława stał się teraz podbój Pomorza. Systematyczne wyprawy przeciw Pomorzanom doprowadziły do podporządkowania Polsce całego Pomorza Zachodniego (Szczecińskiego). Na zdobytych terenach książę rozpoczął akcję chrystianizacyjną. Powierzył ją niemieckiemu biskupowi Ottonowi z Bambergu, który wcześniej był kapelanem na piastowskim dworze. Powstały także nowe biskupstwa: lubuskie ze stolicą w Lubuszu nad środkową Odrą, pomorskie z siedzibą w Kamieniu Pomorskim oraz kujawskie z siedzibą we Włocławku.

Bolesławowi nie udało się jednak utrzymać niezależności zdobytych terenów. W 1135 r. w czasie zjazdu w Merseburgu złożył z nich hołd lenny cesarzowi Lotarowi III, w zamian za co cesarz uznał polskie prawa do Pomorza Zachodniego.

Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 r. Pozostawiał po sobie czterech synów: Władysława, Bolesława, Mieszka i Henryka. Już po śmierci księcia na świat przyszedł piąty syn, pogrobowiec (tzn. urodzony po śmierci ojca) Kazimierz. Na łożu śmierci książę, pamiętając zapewne swoje walki z ojcem i bratem o władzę i nie chcąc dopuścić do powtórzenia się wojen
domowych, wydał statut (zwany czasem testamentem), w którym regulował zasady dziedziczenia i sprawowania władzy w Polsce. Na jego mocy władza w kraju za każdym razem powinna przechodzić w ręce najstarszego przedstawiciela rodu, nazywanego seniorem. Pozostali książęta – juniorzy – musieli uznawać zwierzchność najstarszego. Podstawą władzy seniora miała być dzielnica senioralna, niepodzielna i wyłączona z prawa dziedziczenia. Obejmowała centralną część terytorium Polski z Krakowem (stolicą), Gnieznem (siedzib arcybiskupstwa), Kaliszem i Sieradzem. Podlegało jej też Pomorze. Dzielnica za każdym razem miała przechodzić w ręce aktualnego seniora.

Krzywousty postanowił także, że każdy z synów otrzyma dzielnicę na własność. Księstwo to książęta mogli dzielić między swych potomków lub zapisać innym władcom w testamencie. Wszystkie dzielnice sąsiadowały z dzielnicą senioralną, co pozwalało seniorowi na ich kontrolowanie.

Pierwszym seniorem został najstarszy z synów Bolesława Krzywoustego – Władysław, zwany potem Wygnańcem. Oprócz dzielnicy senioralnej otrzymał on także na własność Śląsk. Bolesław, zwany Kędzierzawym, przejął Mazowsze, a trzeci z synów – Mieszko – Wielkopolskę, ale bez Gniezna i Kalisza. Najmłodszy z braci, Henryk, objął ziemię sandomierską. Wdowa po Bolesławie otrzymała ziemię łęczycko-sieradzką i tutaj też zamieszkała razem z nowo narodzonym synem Kazimierzem.

Statut Krzywoustego rozpoczął w Polsce okres rozbicia dzielnicowego. Nie zapewnił pokoju między braćmi i został obalony już po kilku latach od wprowadzenia. W 1202 r. zasada senioratu została ostatecznie przekreślona. Zwyciężyło przekonanie, że wszyscy książęta piastowscy są sobie równi. Przez cały XIII w. rozbicie dzielnicowe pogłębiało się, powstawały coraz mniejsze państwa przeznaczone dla coraz liczniejszych pokoleń dynastii.