3.

1939 ROK 

IV ROZBIÓR POLSKI

(MAPA 4.)

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• 16 kwietnia 1922 – niemiecko-sowiecki układ o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych;
• 23 sierpnia 1939 – w Moskwie zostaje podpisany pakt Ribbentrop–Mołotow, któremu towarzyszy tajny protokół dotyczący podziału wpływów Niemiec i ZSRS w Europie Wschodniej;
• 1 września 1939 – Niemcy atakują Polskę, rozpoczyna się II wojna światowa;
• 17 września 1939 – wypełniając swoje zobowiązania wobec Niemiec, Armia Czerwona przekracza granicę Rzeczypospolitej;
• 23 września 1939 – wspólna defilada Armii Czerwonej i Wehrmachtu w Brześciu nad Bugiem;
• 28 września 1939 – niemiecko-sowiecki układ o granicach i przyjaźni między ZSRS a III Rzeszą, ustalenie ostatecznej granicy podziału ziem polskich;
• 8 i 12 października 1939 – Hitler wydaje dekrety wcielające zachodnie ziemie polskie do III Rzeszy oraz powołujące do życia Generalne Gubernatorstwo;
• 22 października 1939 – na terenie zachodniej Ukrainy i Białorusi dochodzi do wyborów do sowieckich Zgromadzeń Ludowych, które są pierwszym krokiem do przyłączenia byłych ziem polskich do państwa sowieckiego;
• 1 i 2 listopada 1939 – Rada Najwyższa ZSRS wyraża zgodę na przyłączenie byłych ziem polskich do Związku Sowieckiego.

Po zakończeniu I wojny światowej zarówno Niemcy, jak i Związek Sowiecki znalazły się w izolacji międzynarodowej. W przypadku Niemiec był to skutek postanowień traktatu wersalskiego nakładającego na Niemcy winę za rozpętanie I wojny światowej. W przypadku ZSRS izolacja wynikała z przekonania, że władza bolszewików jest tymczasowa i wkrótce państwo komunistyczne upadnie. Tak się jednak nie stało, a izolowani Niemcy i Sowieci zdecydowali się nawiązać współpracę między sobą.

16 kwietnia 1922 roku przedstawiciele obu państw przebywający w Rapallo w północnych Włoszech zdecydowali się podpisać układ o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych. Układ ten otworzył obu krajom drogę do nawiązania ściślejszej współpracy. Jego następstwem było kolejne porozumienie o współpracy wojskowej. Ponieważ traktat wersalski zabraniał Niemcom rozbudowy sił zbrojnych, układ z Sowietami miał charakter ściśle tajny. Na jego mocy Niemcy zobowiązywali się do zaopatrywania Sowietów w broń i amunicję oraz do pomocy w rozbudowie sowieckiego przemysłu zbrojeniowego. W zamian otrzymali dostęp do sowieckich poligonów wojskowych nad Wołgą, gdzie mogli bez przeszkód testować wykorzystanie różnych rodzajów broni, których traktat wersalski im zabraniał. Dotyczyło to przede wszystkim czołgów, lotnictwa i gazów bojowych.

Dojście Hitlera do władzy w Niemczech doprowadziło do zerwania układu z Rapallo. Niemieccy narodowi socjaliści widzieli w komunistach śmiertelnych wrogów i nie zamierzali kontynuować współpracy. Dodatkowo uważali, w myśl rasistowskich teorii Hitlera, że to właśnie na wschodzie znajdują się ziemie, które rasa aryjska może podbić, aby zapewnić sobie przestrzeń do życia. Z kolei w Moskwie uznano, że największym zagrożeniem dla polityki zagranicznej ZSRS jest rozwój i ekspansja faszyzmu. W efekcie w obu krajach rozpoczęły się zakrojone na masową skalę kampanie propagandowe wymierzone w przeciwników, za którymi poszły liczne represje – w Niemczech wobec komunistów, w ZSRS wobec wszystkich, których można było w jakikolwiek sposób powiązać z nazistami i oskarżyć o współpracę z nimi.

Sytuacja uległa zmianie na początku 1939 roku, kiedy nad Europą zawisła groźba wojny. Zarówno w Berlinie, jak i w Londynie i Paryżu zdawano sobie sprawę, że od postawy ZSRS zależy, jak potoczą się dalsze losy Europy. Francuzi i Brytyjczycy byli gotowi zawrzeć sojusz ze Stalinem, byleby tylko Armia Czerwona udzieliła wsparcia broniącym swej niepodległości Polakom i Rumunom. Paryż i Londyn nie miały jednak zbyt wiele do zaoferowania Stalinowi, a poza tym Polacy i Rumuni zdecydowanie odmówili Sowietom zgody na przekroczenie swoich granic, obawiając się utraty suwerenności. Dla demokracji zachodnich nie do przyjęcia było również żądanie Moskwy, aby Armia Czerwona miała prawo chronić kraje nadbałtyckie, nawet jeśli te nie zostaną wciągnięte do wojny. Ostatecznie o fiasku negocjacji z Sowietami zdecydowała zbyt niska ranga delegacji, którą Francuzi i Brytyjczycy wysłali do Moskwy. Nie miała ona żadnych pełnomocnictw do podjęcia decyzji, co na Kremlu uznano za brak chęci porozumienia i lekceważenie. W tej sytuacji Sowieci zwrócili się ku Niemcom, zwłaszcza że już wiosną 1939 roku z ich inicjatywy podjęto pierwsze rozmowy o poprawie wzajemnych relacji.

Dla Hitlera inicjatywa była darem losu, bowiem data ataku na Polskę zbliżała się nieuchronnie, a Führer nie zamierzał wstrzymywać swych sił. Zależało mu jednak, aby wojna przeciwko Polakom była krótka, co umożliwiłoby po jej zakończeniu przerzucenie sił niemieckich na zachodnią granicę. Dlatego 23 sierpnia 1939 roku – na trzy dni przed wyznaczonym przez Hitlera terminem ataku na Polskę – wysłał do Moskwy swojego ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa zaopatrzonego w szerokie pełnomocnictwa. Hitler gotów był zaoferować Stalinowi sojusz za gwarancje, że Sowieci nie przeszkodzą mu w podboju Polski.

Ribbentrop zaraz po przylocie został od razu przyjęty na Kremlu przez Stalina i Wiaczesława Mołotowa, ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRS. Po kilkugodzinnych negocjacjach w nocy podpisano niemiecko-sowiecki układ o nieagresji, nazwany później od nazwisk jego sygnatariuszy paktem Ribbentrop–Mołotow. Obie strony deklarowały w nim powstrzymanie się od aktów wzajemnej agresji, gwarantowały wzajemną neutralność w razie konfliktu z państwem trzecim oraz nieprzystępowanie do układów sojuszniczych wymierzonych w drugiego z sygnatariuszy. Ponadto w tajnym protokole dzieliły się strefami wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Dawało to Stalinowi możliwość poszerzenia swoich wpływów na zachód od dotychczasowej granicy ZSRS. Sowieci mogli zająć tereny leżące na wschód od Wisły oraz Łotwę i Estonię. Niemcom przypadały zachodnie ziemie Polski oraz Litwa. Tym samym droga do wybuchu II wojny światowej została otwarta.

Pakt Ribbentrop–Mołotow wywarł decydujący wpływ na historię narodów Europy Środkowo-Wschodniej, bowiem przesądził o dalszych losach Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Odcisnął także piętno na dziejach Finlandii i Rumunii. W Polsce nazwano go czwartym rozbiorem Polski.

W piątek 1 września 1939 roku Wehrmacht uderzył na Polskę. Niemcy od początku liczyli, że wkrótce dołączą również siły sowieckie. Na niemieckie noty Kreml odpowiadał jednak wymijająco, ale jednocześnie nakazał swoim radiostacjom w Mińsku emitować sygnały naprowadzające, które ułatwiały nawigację niemieckiemu lotnictwu.

W miarę upływu czasu i przedłużania się polskiego oporu niemieckie naciski stawały się coraz mocniejsze. Sowieci jednak zwlekali. Dopiero 17 września 1939 roku oddziały Armii Czerwonej przekroczyły granicę II Rzeczypospolitej i ruszyły na zachód. Czyn ten jednak pozostawał w sprzeczności z układami, jakie Sowieci zawarli z państwem polskim, przede wszystkim był niezgodny z paktem o nieagresji z 1932 roku. W oficjalnej nocie dyplomatycznej wręczonej polskiemu ambasadorowi w Moskwie przez Mołotowa sugerowano, iż krok ten został podyktowany rzekomym upadkiem państwa polskiego oraz koniecznością chronienia interesów ZSRS oraz ludności ukraińskiej i białoruskiej.

Opór Polaków był sporadyczny, co umożliwiło Sowietom pokonanie 300 kilometrów do linii Bugu w ciągu czterech dni. 23 września 1939 roku w Brześciu odbyła się wspólna defilada oddziałów Armii Czerwonej i Wehrmachtu, po czym twierdza – zdobyta przez Niemców – została przekazana we władanie Armii Czerwonej, jako że leżała w sowieckiej strefie wpływów.

28 września minister Ribbentrop ponownie udał się na spotkanie z Wiaczesławem Mołotowem do Moskwy. Doszło wówczas do podpisania niemiecko-sowieckiego układu o granicach i przyjaźni między ZSRS a III Rzeszą. Także i tym razem głównemu dokumentowi towarzyszyły trzy tajne protokoły, które wprowadzały poprawki do przyjętego w sierpniu podziału wpływów. Na ich mocy wyznaczono na okupowanych terenach przebieg granicy niemiecko-sowieckiej, przy czym województwo lubelskie oraz wschodnia część województwa warszawskiego, które pierwotnie miały przypaść Sowietom, zostały oddane Niemcom. W zamian Ribbentrop zaoferował Stalinowi Litwę, która początkowo była w strefie wpływów niemieckich. Ustalono również, iż żadna ze stron nie podejmie próby zbudowania podporządkowanego sobie, marionetkowego państwa polskiego oraz że Niemcy i Sowieci będą zwalczać wszelkie przejawy „polskiej propagandy”. W praktyce zapis ten umożliwił w późniejszym czasie nawiązanie współpracy pomiędzy niemiecką tajną policją polityczną Gestapo a sowiecką służbą bezpieczeństwa NKWD (Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych).

W wyniku działań wojennych oraz po zawarciu 28 września 1939 roku porozumienia z Sowietami Niemcy zajęli blisko połowę terytorium Rzeczypospolitej. Zdobyte ziemie podzielono na dwie części. 8 października 1939 roku na mocy specjalnego dekretu Hitlera wcielono do Rzeszy obszary, które uznano za bezspornie niemieckie, czyli Pomorze i Górny Śląsk. Podobny los spotkał Wielkopolskę, gdzie 26 października utworzono Okręg Rzeszy Poznań, przemianowany 29 stycznia 1940 roku na Kraj Warty. W skład tej jednostki administracyjnej weszło również miasto Łódź, przemianowane przez Niemców na Litzmannstadt. Z pozostałych ziem polskich utworzono tak zwane Generalne Gubernatorstwo (GG). Składało się ono z czterech dystryktów: warszawskiego, radomskiego, lubelskiego i krakowskiego. Stolicą Generalnego Gubernatorstwa był Kraków, gdzie urzędował gubernator Hans Frank.

Inną politykę przyjęli Sowieci. Chcąc podkreślić fakt, że wkroczyli na ziemie polskie, aby wyzwolić uciśnionych Białorusinów i Ukraińców oraz że wyzwolona ludność z radością witała władze sowieckie, 22 października zorganizowali na zajętych terenach wybory parlamentarne, które miały wyłonić marionetkowe organy przedstawicielskie Zachodniej Białorusi i Ukrainy. Wybory poprzedziła intensywna kampania agitacyjna, a samo głosowanie odbyło się w atmosferze terroru. Nowo wybrane Zgromadzenia Ludowe, złożone wyłącznie z delegatów komunistycznych, w imieniu miejscowej ludności od razu zwróciły się do Rady Najwyższej Związku Sowieckiego o zgodę na przyłączenie do ZSRS i przyznanie wszystkim mieszkańcom obywatelstwa sowieckiego. Nastąpiło to na początku listopada 1939 roku. Tym samym ziemie te weszły w skład Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej i stały się integralną częścią państwa Stalina.